از تجربه توزیع کوپن در دهه ۶۰ چه درسی گرفتیم؟
به گزارش رصد کالا، هم میهن نوشت: شما دو دولت را با هم مقایسه کنید، آن روز دولت میرحسین موسوی نه چنین تجربه ای داشت و نه افراد توانمند که شرایط را پس از چند دهه تجربه کرده باشند، بدین سبب انتظار این است که دولت رئیسی از مجموعه تجربیات گذشته کشور که مخصوص جنگ خود ما است و مدیرانی که این امور را تجربه کردند، استفاده نماید. شرط اول در کار دولتی رعایت منافع عامه مردم و ترجیح این منفعت به منافع شخصی است.
«کوپن خریداریم»، این جمله ای آشنا برای کسانی است که دهه ۶۰ و ۷۰ را به خاطر دارند و احتمالاً ساعات بسیاری را نیز در صف های جنس کوپنی گذرانده اند. هرچند بعید است در دوران تکنولوژی از کوپن کاغذی که این روزها آنرا «کالابرگ» می نامند خبری باشد، اما دور از انتظار نیست که نسل جدید هم مانند پدران و مادران خود صف گوشت و مرغ و پنیر را تجربه کنند. مدتی پیش وزیر کار اعلام کرد؛ دولت طرح «کالابرگ الکترونیکی» را کلید زده و عملیات اجرائی آن بصورت آزمایشی در استان هرمزگان شروع شده است.
صولت مرتضوی البته گفته بود که «این طرح را آزمایشی فرض می کنند و اگر نتیجه مطلوب داشت به سرعت در سراسر کشور اجرائی خواهند کرد.»، اما احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد چند روز پیش به خبرنگاران گفت؛ این طرح که تکلیف بودجه ۱۴۰۱ بود را از هفته پیش رو به دیگر استانها تسری خواهد داد.
او همین طور گفته که کالابرگ الکترونیکی با قیمت پایه شهریور ۱۴۰۰ در نظر گرفته شده و مابه التفاوت آن بصورت یارانه به مردم پرداخت می شود. در ادامه نیز توضیح داده که اگر مردم چنانکه به خرید این کالاها تمایل نداشتند، می توانند در بیستم هر ماه یارانه نقدی را دریافت نمایند. این در شرایطی است که حدود پنج ماه پیش یعنی در مهرماه محسن زنگنه، نایب رییس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس از منتفی شدن طرح کوپن الکترونیک آگاهی داده و گفته بود، پارلمان در قانون دولت را به دادن کالابرگ اجبار نکرده، بلکه در قانون آمده که دولت بوسیله کالابرگ یا به هر طریق دیگر اختلاف قیمت سبد کالاهای اساسی را که در اختیار مردم قرار می گیرد، جبران کند.
اما نیمه اسفند سال ۱۴۰۰ نمایندگان مجلس و در جریان بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۱با حذف کالاهای اساسی از سبد ارز ترجیحی موافقت کرده و دولت را مکلف کرد کالاهایی که ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی آنها حذف می شود را بوسیله کالابرگ الکترونیک و با نرخ پایان شهریور ۱۴۰۰ در سقف سهمیه تعیین شده به مردم عرضه نماید. شیر بطری یک لیتری کم چرب، پنیر یو اف ۴۰۰ گرمی، ماست دبه ای ۵/۲ کیلوگرمی کم چرب، مرغ کشتار روز، تخم مرغ کیلویی، روغن مایع پخت و پز ۸۱۰ گرمی، ماکارونی ۷۰۰ گرمی رشته ای، قند شکسته فله ای، شکر سفید فله ای و برنج، ۱۰ قلم کالاهایی هستند که مشمول طرح کالابرگ الکترونیکی شده اند.
حمید فرداد، مجری طرح کالابرگ الکترونیک در یک برنامه تلویزیونی درباره ی چگونگی کارکرد کالابرگ الکترونیک اینطور توضیح داد: «برای مثال به ازای هر نفر از اعضای خانواده یک روغن ۸۱۰ گرمی به قیمت ۶۲ هزار تومان در نظر گرفته شده است. اگر فرد این روغن را تهیه نماید، ۱۴ هزار تومان خودش می دهد و ۴۸ هزار تومان از اعتبارش پرداخت می شود. هر کدملی برای خرید ۱۰ قلم کالای اساسی به ارزش ۵۳۰ هزار تومان، به میزان ۲۹۴ هزار و ۲۵۰ تومان شارژ می شود و در صورتیکه فرد از همه یا قسمتی از اعتبار خود استفاده نکند، اعتبار باقی مانده ماه بعد بصورت یارانه نقدی به حساب او واریز می شود.»
از دهه ۷۰ و در دوران سازندگی سیستم کوپن به تدریج جمع شد و اقتصاد آزاد در دستور کار دولت ها قرار گرفت. البته اقتصاد آزادی که بر مداخلات گسترده دولت در بازار بنا شده بود. با این وجود طرفداران اقتصاد آزاد هر روز فضا را برای پررنگ تر شدن حضور بخش خصوصی در اقتصاد مهیاتر می کردند. حالا سه دهه از طرح تعدیل اقتصادی هاشمی رفسنجانی می گذرد و امروز دولت رئیسی در یک فلش بک، دولتی شدن بیشتر اقتصاد را زمینه چینی می کند. کارشناسان می گویند، در دوران جنگ برای عبور از بحران استفاده از سیستم کوپن لازم بود و راهی جز این برای رساندن عادلانه ارزاق مورد نیاز مردم وجود نداشت.
حسن عابدی جعفری، وزیر تجاری در دولت میرحسین موسوی می گوید: «این همان طرحی است که موافقان بازار آزاد بارها با آن مخالفت کرده و به طعنه دولت جنگ را «دولت کوپن» می خوانند.» او که توانست در دوران جنگ طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی را اجرا کند، تاکید می کند: «با آنکه در همان دولت های سوم و چهارم این طرح مخالفانی داشت، اما این تجربه در آن مقطع درست و بهنگام بود و اگر انجام نمی گرفت به هیچ صورت دیگر نمی توانستند نیازهای مردم را برآورده کنند.» او اضافه می کند: «مرحوم مهندس عالی نسب همان کسی بود که با دانش و تجربه خود توانست زمینه اجرا شدن طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی را فراهم آورد.» تشبیه شرایط فعلی به دوران جنگ، شاید همان دلیلی باشد که مسئولان را به سمت اجرای مجدد طرح کوپن کشانده است.
شرایط اقتصادی کشور در اوایل دهه ۶۰ چگونه بود که به سمت کوپنی شدن اجناس رفتید؟
شرایط اول انقلاب تا سال ۶۷ به صورتی بود که درآمدهای ارزی کشور کاملا محدود شده بود و سالانه بین ۶ تا ۸ میلیارد دلار درآمد ارزی داشتیم؛ بدین سبب تقریباً نیمی از این پول صرف جنگ و نیمی دیگر صرف رسیدگی به مردم مثل تامین ارزاق عمومی و مسائل و کارهای پشت جبهه می شد. نکته دیگر این که برای ورود کالا محدودیت داشتیم، یعنی ضمن این که سفره ارزی محدود شده بود، فروش نفت و تامین ارز کاملا با مشکل مواجه بود و از جانب دیگر هم کشتی های حامل کالا برای ورود به کشور و هم کشتی های نفتی ما که نفت را به خارج می بردند، با موشک می زدند که چندین کشتی ما بنابراین در خلیج فارس غرق شد؛ بدین سبب ما مجموعه جنگ را داشتیم و مردمی که به علت جنگ و بمباران جابه جا می شدند و در شهرهای خود نمی ماندند و ناگزیر به محل های امن غیرشهری پناه می بردند. همه این شرایط اداره کنندگان کشور را به این جمع بندی رساند که یک سهمیه مشخص را برای هر یک از آحاد ملت تعیین و راه حل مناسبی را برای رساندن این سهمیه به تک تک مردم فراهم نماییم.
برای آن نیز محاسباتی صورت گرفت؛ بطورمثال هر فرد برای فعالیتهای روزانه چه مقدار کالری و انرژی نیاز دارد و باید بوسیله چه اقلامی تامین شود؛ بدین سبب وجود برنج، روغن، لبنیات و... که حالا نیز در طرح جدید گنجانده شده، جزو اقلامی بودند که برای مردم ضروری بودند و ما آنها را برای تک تک افراد جامعه فراهم کردیم.
اگر غیر از این عمل می شد به هیچ وجه نمی توانستیم کالاهای اساسی را به میزان نیاز مردم در اختیارشان قرار دهیم و در زمان جنگ حتما عده ای گرسنه می ماندند و تنها عده کمی از افراد بودند که به امکانات دسترسی داشتند و همین یک بی عدالتی آشکار در کشور پدید می آورد. در آن زمان نیز مردم شعار امروز را داشتند که نداشتن و کم داشتن به تبعیض ارجح است و در حقیقت عدالت را انتخاب می کردند، بدین سبب همه مسئولان و مردم از یک روش که داشتن سهمیه بود، مایحتاج خودرا تامین می کردند که بموقع تامین می شد و در اختیار کسبه قرار می گرفت تا در اختیار مردم قرار دهند. بازتاب ها نیز نشان می داد که یک رضایت عمومی و احساس عدم تبعیض در بین مردم وجود داشت.
ایده کوپنی شدن کالاها را از کدام کشور گرفته بودید؟
در بین مجموعه گردانندگان آن روز اقتصاد کشور، خوشبختانه افرادی را داشتیم که تجربه دوره های گذشته را در کشور خودمان و در دنیا دیده بودند، مانند مرحوم مهندس عالی نسب که به ما نسبت پدری و معلمی داشت. ایشان این مسائل را لمس و تجربه کرده و در کشورهای دیگر دیده بود و برای ایشان کاملا واضح بود و آنرا به ما آموزش داد. همین طور اعتمادی که در اینطور مسائل امام (ره) و مدیر اجرائی کشور مهندس موسوی به او داشتند دست او را در دادن این ایده ها و فراهم کردن زمینه های اجرائی آن کاملا بازگذاشته بود. از جانب دیگر پشتوانه نظری قوی دینی نیز از جانب بزرگانی مثل شهید بهشتی وجود داشت که سبب شده بود ما از همه جهت اطمینان قلبی پیدا نماییم.
درست است که مخالف داشتیم، اما مدافعان پروپاقرصی نیز وجود داشتند و شخص امام این تعبیر را داشت که اگر در فلان جلسه مرحوم عالی نسب حضور داشت، من تصمیمات جلسه را تایید می کنم به جهت اینکه به این افراد اعتماد داشتند، مثل همان اعتمادی که به شهید بهشتی در تصویب قانون اساسی داشتند. حضور این بزرگان و سکانداری آنها به همه مسئولان اجرائی این اطمینان را می داد که هم به لحاظ پایه های دینی و هم به لحاظ تجربیات بشری در طول تاریخ خصوصاً در دوره های جنگ، کار موفقی را انجام می دهیم که خداروشکر رضایت مردم را نیز جلب کرد.
به هرحال سال ها بود که اقتصاد بصورت آزاد اداره می شد و جلب رضایت مردم برای تغییر سبک زندگی کار دشواری است، موافقان و مخالفان طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی چه استدلال هایی داشتند؟
دو گروه وجود داشت؛ عده ای طرفدار ایده کوپنی شدن بودند و می گفتند هر چه در کشور قابل دسترس است باید عادلانه بین همه توزیع شود و در حقیقت داستان بیت المال بود و نمی خواستند تبعیضی وجود داشته باشد. عده ای نیز بودند که با این شرایط موافق نبودند و حرف شان این بود که شما آزادی مردم، چه توزیع کنندگان و چه مصرف کنندگان را محدود می کنید و به صورتی تفکرشان این بود که کشور باید مانند زمان صلح اداره شود، درحالی که در تمام شرایط جنگی دنیا، این شیوه عمل شده است و ساختارهای لازم برای اجرای آنرا ایجاد کردند. حتی در سرمایه دارترین کشورها مثل انگلستان در زمان جنگ این شیوه اجرا شده بود.
استدلال کسانی که این کار را دنبال می کردند، این بود که در هر حال اگر محدودیتی ایجاد بشود جز بوسیله توزیع سهمیه ای و عادلانه راه دومی برای تامین امکانات مردم نخواهید داشت و این همان تامین رضایت آنها بود. در وضعیت جنگ که مردم حاضر بودند همه چیز خودرا بدهند، این حداقل کاری بود که دولت می توانست انجام دهد و امکانات را عادلانه در اختیار آنها قرار دهد. این در تاریخ نیز سابقه دارد و اگر شما به گذشته برگردید خواهید دید در زمان حضرت یوسف نیز چنین اتفاقی افتاد، در آن زمان بحث کمونیسم و سرمایه داری هم موضوعیت نداشت و ایشان سهم مردم را به عدالت توزیع می کردند.
یکی از بزرگانی که در این مورد نظر داشت و از مسئولان بازار نیز بود، مرحوم حاج صادق امانی بود، او یک روز به من گفت نگران نباشید، این کار شما نه شرقی است و نه غربی، بلکه عقلی است.
در همان زمان هم کسانی بودند که به ما اصرار داشتند که ارز را آزاد بگذارید، چون سپر ماشین بنزشان ایراد پیدا کرده بود و در وضعیت محدودیت ایجادشده در بازار نمی توانستند راحت سپر ماشین شان را بخرند.
چه کسی بود؟
نه نام نمی برم، خدا رحمت شان کند از نمایندگان مجلس بودند.
بازار آزاد در دولت و بین وزرا طرفدارانی داشت، آنها برای مخالفت با طرح کوپنی شدن کالاها چه می گفتند؟
این قضیه یک پیشینه مذهبی داشت و یک طرفداران سیاسی. پیشینه مذهبی این بود که در دوران گذشته وقتی احتکار صورت می گرفت، پیامبر یا دیگر بزرگان انبارها را باز می کردند و کالاها را بین مردم توزیع می کردند، اما این که نرخ گذاری و سهمیه بندی کنند، وجود نداشته است. استدلال سیاسی نیز این بود که دو بزرگواری که پیش از من در وزارت تجاری و پیش از مرحوم ثقفی زاده در وزارت کار حضور داشتند به طبع همان استدلال دینی اصرار داشتند که شما دست به هیچ چیز نزنید و دولت نباید دخالت کند و اگر اوضاع به هم بریزد به علت دخالت دولت خواهد بود. از زمان مرحوم رجایی نیز این گروه وجود داشت که به شیوه کشورداری ایشان نیز انتقاد داشتند.
مرحوم رجایی یک گروهی را در دفتر خود بوجود آورده بود که به «گروه نق» معروف بود، آنها کسانی بودند که می آمدند تا درباره ی اینطور مسائل انتقاد کنند و به قول عامه مردم نق بزنند. مرحوم رجایی این افراد را به دفتر خود دعوت می کردند و انتقادات را می شنیدند و روشی که مناسب اداره کشور بود را اعمال می کردند. این روش بعدا در دوره نخست وزیری مهندس میرحسین موسوی ادامه پیدا کرد و راهنمایی های مرحوم مهندس عالی نسب و نظارت های امام (ره) در اجرای عدالت موجب شد این طرح صورت گیرد. به هر حال ما و مخالفان شان را در آن زمان به «کمونیسم» و «کوپنیسم» محکوم می کردند و حتی بزرگانی مانند مرحوم هاشمی رفسنجانی را متهم می کردند که طرفدار ایده کوپنیسم است، اما آن طرح در آن زمان درست و عاقلانه و به نفع مردم بود.
خاطرم هست گزارشی را صندوق بین المللی پول تهیه کرده بود که در آن آمده بود با هر محاسباتی اقتصاد ایران در دوره جنگ هشت ساله باید ورشکست می شد و هیچ دلیل و شاهدی به جهت اینکه بتواند سرپا بماند وجود نداشت؛ اتفاقی که در دیگر کشورهایی که درگیر جنگ شدند، رخ داد. اجرای طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی موجب شد عوارض اجتماعی جنگ به شدت کاهش پیدا کند. خلاف های اخلاقی که در دوران جنگ ها رخ می دهد قابل کنترل نیست، ولی در آن دوران به علت ملاحظات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که صورت گرفت ما پایین ترین میزان عوارض را داشتیم و بهترین جوانان ما در همان دوره پرورش پیدا کردند درحالی که قاعدتا باید همه چیز برعکس می شد. حالا می توان در جنگ ها شمار خودکشی ها و خودزنی ها را دید که چه آمار وحشتناکی دارد، درحالی که فضای جنگ ما اینطور نبود.
به عنوان مجری این طرح، نکات منفی آنرا در چه مسائلی می بینید؟
بالاخره هیچ تصمیمی بدون نتایج منفی نیست. هیچ تصمیمی را دولت ها نمی گیرند مگر بین بد و بدتر انتخاب کنند، خصوصا در وضعیت تنگنا که امروز هم در آن هستیم و انواع فشارها و تحریم ها مقابل ما صورت می گیرد. تصمیم گیری های داخلی است که می تواند آن فشارها را خنثی کند و کشور را به سمت عدالت و عدم تبعیض ببرد، در دوره جنگ ما این کار را کردیم. در آن دوره تحریم ها و زدن کشتی های ما یک اتفاق روتین بود و چیزی نبود که پنهان باشد. شرایط کشور عادی نبود که عرضه و تقاضا یکسان باشد و ما باید تصمیمات خاص می گرفتیم. من به این دولت نیز عرض کردم که شجاعانه بین بد و بدتر را انتخاب کنید، حالا دولت یا باید شرایط افزایش قیمت های مایحتاج عمومی مردم را بپذیرد و تفاوت قیمت هایی که در این زمان رخ داده را توجیه کند یا تصمیماتی بگیرد تا بتواند با شرایط موجود مواجه شود.
به نظر من آن روزی که مجلس خواست کالا را بر طبق قیمت های شهریور ۱۴۰۰ در اختیار مردم قرار دهد، اتفاق و تصمیم خوبی گرفت، اما دولت به دلیلهای مختلف این تصمیم را اجرا نکرد و الان درحال اجرای آن بصورت آزمایشی است. به نظرم مخالفان ما همان استدلال هایی که داشتند در زمان حال نیز گفته شد و موفق شدند دولت را از انجام این طرح بازبدارند. بالاخره ما در دهه ۶۰ به همه کوپن می دادیم و چاره دیگری نبود و مانند امروز سازوکاری هم نداشتیم که میان کسانی که دارا هستند و دارا نیستند، تفکیکی انجام دهیم و همین سبب شده بود داراها نیز کوپن دریافت نمایند، اما باید این تصمیم گرفته می شد حتی اگر قسمتی از کوپن ها در بازار فروخته می شد.
با این که برخی افراد با خرید و فروش کوپن برای خود بازاری راه انداخته بودند، اما اصل دریافت کالا توسط عامه مردم را تحت الشعاع قرار نمی داد، پس این عوارض برای شرایط خاص دوران جنگ طبیعی بود. به نظر من امروز که شیوه های دیجیتال و کارت های مختلف در اختیار عموم هست، می توان آن میزان عارضه و نقطه ضعف را نیز به حداقل ممکن خود رساند. مثال مشخص آن وضعیت بنزین است که کوپنی شده که اتفاقا سهمیه بندی آن تصمیم عاقلانه ای بود و از امکاناتی استفاده شد که در ۳۰ سال قبل و برای دولت های قبل فراهم نبود. به هر حال دولت باید تاخیری را که از زمان تصویب این طرح در مجلس رخ داد جبران کند، اینطور رضایت مردم نیز جلب خواهد شد و اعتماد افزایش خواهد یافت و کارآمدی دولت را نشان داده است.
پس شما در وضعیت فعلی که نه جامعه و نه بازار علاقه ای به سیستم های بسته اقتصادی و کمونیستی نداشته و ندارند، موافق کوپنی شدن کالاهای اساسی هستید؟
چاره ای نداریم. به نظر شما الان کسی می تواند کالاهای اساسی را به قیمت روز بخرد؟
دولت و تیم اقتصادی آقای رئیسی می توانند از عهده این طرح بربیایند؟
شما دو دولت را با هم مقایسه کنید، آن روز دولت میرحسین موسوی نه چنین تجربه ای داشت و نه افراد توانمند که شرایط را پس از چند دهه تجربه کرده باشند، بدین سبب انتظار این است که دولت رئیسی از مجموعه تجربیات گذشته کشور که مخصوص جنگ خود ما است و مدیرانی که این امور را تجربه کردند، استفاده نماید. البته برخی از آن افراد از دنیا رفته اند، اما هستند کسانی که می دانند در آن دوران چه گذشته است و بسیار پاکدست هستند و می توانند راهنمایی کنند که چگونه با کمترین هزینه این طرح را انجام دهند. شرط اول در کار دولتی رعایت منافع عامه مردم و ترجیح این منفعت به منافع شخصی است.
بیشتر بخوانید: کالابرگ الکترونیک در آستانه اجرای سراسری/ جزییات این طرح چیست و چه مزایایی برای مردم خواهد داشت؟
35217
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب